Ermənistanın keçmiş prezidenti Levon Ter-Petrosyan bir neçə gün əvvəl ölkənin "keçmişin dərslərindən yararlanmalı, uyğun nəticələr çıxarmalı olduğunu" söylədi. “Dənizdən dənizə böyük Ermənistan”, "Kürdən Araza qədər bir ölkə" fikrini unutmaq lazımdır. Xəyallar inkişaf etməmiş cəmiyyətlərə xasdır"- o bildirdi.
Ter-Petrosyan bu yaxınlarda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin çox əvvəl həll oluna biləcəyini açıqlamışdı, lakin onun sözləri ilə desək, əvvəlki hakimiyyətlər status-kvonun özləri üçün faydalı olduğu bir vəziyyət yaratdılar.
Xatırladaq ki, Ter-Petrosyanın Erməni Milli Konqresi partiyası Ermənistanda iyunun 20-də keçiriləcək erkən seçkilərdə iştirak edəcək. Prezidentliyi illərində Dağlıq Qarabağ münaqişəsini nizamlanmaya yaxınlaşdırmağa çalışan Ter-Petrosyan idi.
Ekspertlər eks-prezidentin radikal millətçi yanaşmanı rədd etməsi barədə mesajının bu gün Ermənistan üçün həqiqətən nə dərəcədə lazım olduğunu və bunun reallaşa biləcəyini Moskva-Baku portalına şərh ediblər.
Yevgeni Mixaylov- politoloq, etnik konfliktlər üzrə mütəxəssis:
“Ter-Petrosyan uzun müddət Azərbaycanla bir növ konsensus tapmağın vacibliyindən danışdı. “Böyük Ermənistan” və bu kimi mifləri unutmağın və bu gün yaşamağın vaxtının gəldiyini bildirmək, əslində yeni reallıqlar yalnız ölkənin keçmiş prezidentinin şəxsi fikrinin əks olunması deyil, eyni zamanda Ter-Petrosyanın təqdim etdiyi respublika elitasının müəyyən bir hissəsinin rəyidir. Cəmiyyətin və digər siyasi elitaların qavraması üçün belə bir açıqlama olduqca sərt görünür. Və ictimaiyyət bunu qəbul edərsə, “böyük olduğumuzdan” imtina etmək lazımdır, bunu qəbul etmək olduqca ağrılı olacaq, amma bu, həqiqətən lazımdır.
Acı həqiqət belədir, çünki deyilə bilər ki, müxtəlif dövrlərdə erməni milləti özünü aldatmaqla məşğul olub, az qala “seçilmiş” olduqları, digərlərinin torpaqlarının onlara mənsub olması ilə bağlı millətçi ideologiyaların təzyiqi altında olub. İdeoloqlar, liderlər, tarixçilər hər gün belə bir fikir formalaşdırırdılar. 20-ci əsrin ilk yarısında sexakronizm formalaşdı- bu millətçi ideologiyaya görə bir şəxsin ən yüksək dəyəri onun etnik mənsubiyyətidir, bunun xaricində o, tam olaraq mövcud ola bilməz. Məqsəd, erməni xalqını tarixi vətən adlandırılan ərazisi boyunca vahid bir erməni dövləti çərçivəsində birləşdirmək idi. Qurucularından biri də erməni millətçisi, faşist əlaltısı Qaryegin Njde idi. Erməni partiyası "Daşnaksutyun" kəskin radikal millətçi fikirləri təbliğ etdi. Bir zamanlar çar Rusiyası bu bəyanatlardan, daşnakların fəaliyyətindən gələn təhlükəni anladıqda, "terror ideyaları"nın kütləvi yayılmasına görə erməni məktəbləri bağlandı, erməni kilsələri başladı. Bu radikalizm Sovet İttifaqının dağılmasına səbəb oldu. Axı buna təkan verən erməni separatizmi və Qarabağ ətrafındakı hadisələr idi. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı erməni silahlılarının “Böyük Ermənistan” haqqında, hətta Rusiya əraziləri ilə əlaqəli xəritələri var idi.
Əslində, bu radikal millətçilik, separatizm Ermənistanın özünə yaxşı bir şey gətirmədi, onu bir dövlət olaraq içəridən korladı, beynəlxalq aləmdəki statusu ilə, qonşularla qarşılıqlı əlaqəsi ilə, həmçinin bir çox dövlətlə münasibətlərində mübahisələr yaratdı, onu proqnozlaşdırılan bir tərəfdaş kimi qəbul etməyə imkan vermədi və onun on illərdir qlobal layihələrdə iştirakının qarşısını aldı.
Ermənistanın işğal etdiyi ərazilər ona problemlərdən başqa bir şey verə bilmədi. Yaxşı əraziləri tutmuşdunuz, niyə inkişaf etdirə bilmədiniz. Əksinə, hər şeyi məhv etdilər və talan etməyə davam etdilər, işğalçı kimi davrandılar. Və bu, bütün bu millətçi, separatçı ideologiyanın səhv olduğu ortaya çıxdı.
Gördüyümüz kimi, radikal millətçilik özünü tükəndirdi və Ermənistanı indiki vəziyyətə gətirdi. İrəvan problemləri ilə tək qaldı və keçən payızda baş verən müharibədə Azərbaycan qalib gəldi. Və bu vəziyyətdə heç kim Ermənistanı dəstəkləmədi. Ermənistan çıxılmaz vəziyyətə gəldi və bu səbəbdən Ter-Petrosyanın çağırışı məntiqli və düzgündür. Bu ölkənin öz həyatında yeni bir səhifə açmaqdan başqa bir yolu yoxdur. Ter-Petrosyanın bəyanatı “Dənizdən dənizə Böyük Ermənistan” xəyalları ilə formalaşan ermənilərin şüuruna çox güclü təsir göstərir.
Ter-Petrosyan, həmçinin Qarabağ probleminin çox əvvəl həll oluna biləcəyini söylədi. Məncə, o, Moskvanın vasitəçiliyi ilə Azərbaycanla razılaşdırılmış şəkildə Qarabağ nizamlanmasına dair razılaşmalardan məmnun qalan qüvvələrin tərəfində oynayır. Bundan əlavə, iki ölkə arasında yekun miqyaslı sülh razılaşmasına nail olmaq üçün bir oriyentir yaradır.
Bəli, Ermənistanın millətçi hisslərdən və bir növ intiqam və xarici əraziləri ələ keçirmək cəhdləri barədə düşüncələrindən qurtarması uzun illər tələb edəcəkdir. Ermənilərin xeyli hissəsi bu cür siyasətin qüsurlarını, dövlətlərinin səhvlərini başa düşür.
Gördüyümüz kimi, Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan hər gün ölkənin yekun sülhə keçməsinin vacibliyindən, nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin blokdan çıxarılmasının vacibliyindən, hətta Ermənistanın azərbaycanlıları qəbul edə biləcəyindən daha çox danışır.
Reallığın göstərdiyi kimi, "Qarabağ klanı"nın sərt müxalifətinə baxmayaraq Nikol Paşinyan kifayət qədər çox sayda tərəfdarına sahibdir. Noyabrda əldə edilən razılaşmalara riayət etmək arzusunu göstərir. Düşünürəm ki, Robert Köçəryanın təhlükəsizlik qüvvələri arasında dəstəyi var və məhz Paşinyana qarşı siyasi yürüşlər təşkil edir. Çox güman ki, son vaxtlar Azərbaycanla sərhəddə alovlanan bütün bu təxribatlar “Qarabağ klanı”nın əli ilə baş verdi.
Seçkilərin nəticələri Paşinyanın həm sülh məqsədi daşıyan ritorikanı qoruyub saxlaya biləcəyini və Qarabağ nizamlanması ilə bağlı üçtərəfli bəyanatı yerinə yetirə biləcəyini göstərməlidir. Əlbətdə ki, Qarabağ ətrafında baş verən hadisələrin necə inkişaf edəcəyi də seçkilərdən asılıdır, lakin Ermənistanın razılaşmalara əməl etməsinin izlənilməsində Rusiya Federasiyasının iştirakı vacibdir. Rusiya ilk növbədə bununla maraqlanır. İndiyə qədər Nikol Paşinyanın açıqlamaları, başladılan prosesi məntiqi sona çatdırmağa çalışdığını göstərir".
Vitali Arkov- politoloq, PolitRUS portalının rəhbəri:
“Ter-Petrosyanın bu mesajı, əlbəttə ki, aktualdır. Sözlərin həqiqi düşüncələrə nə dərəcədə uyğun olduğu və Ermənistandakı seçicilərin də ürəyində nə dərəcədə əks-səda doğurduğu bir sualdır. Ancaq mesajın özü həqiqətən vacib və sağlamdır. Ermənistanın yeni bir reallıqda yaşamağa başlaması lazımdır. Mən istərdim ki, Ermənistan vətəndaşları, dünyada baş verənləri yenidən düşünsün və ortaq bir anlayışa gəlsinlər ki, 2-ci Qarabağ müharibəsindən və Moskva, Bakı və İrəvan tərəfindən üçtərəfli bir bəyanat imzalanmasından sonra xarici torpaqları ələ keçirmək, radikalizmi təbliğ etmək deyil, gələcək nəsillər üçün ölkələrini yaratmaq, inkişaf etdirmək mümkün olsun.
İndi, fikrimcə, biz Ermənistanda siyasi qüvvələrin sülh ideyasını təbliğ edənlərə və gələcəkdə ola biləcək qisas barədə danışanlara bölündüyünü görürük. Əlbəttə, sülh qüvvələrinin qələbəsi Ermənistanın özü üçün faydalı olardı.
Ter-Petrosyan Qarabağ münaqişəsinin daha əvvəl həll oluna biləcəyini xatırlatdı. Məncə, Nikol Paşinyanın Ermənistana rəhbərlik etməsi təsadüf deyil. O dövrdə Dağlıq Qarabağ ətrafında vəziyyət elə bir nöqtəyə gəlmişdi ki, artıq status-kvo vəziyyətində qala bilməzdi. "Qarabağ klanı" münaqişənin Madrid prinsipləri, Kazan düsturu əsasında həllinə razı ola bilmədi. Bu, eyni "müharibə partiyası" olduğu üçün bunlar Qarabağ uğrunda vuruşan və torpaqları işğal edənlərdir. "Qarabağ klanı"nın özü Qarabağı təslim etsəydi, erməni cəmiyyəti anlamazdı. Siyasi baxımdan bu, "Qarabağ klanı" üçün intihar olardı. Erməni millətçiliyi nöqteyi-nəzərindən bu “çirkli işlər” klanı əvəz edən Nikol Paşinyanın əlləri ilə edildi.
"Qarabağ klanı" uzun illərdir cəmiyyətə nifrət pompalayır və indi bunun bəhrəsini alır. "Qarabağ klanı" artıq geri dönüb revanşist açıqlamalar verir ki, bu da əslində yalnız publikaya hesablanmış işdir, seçkiqabağı ritorikadır. Başqa cür necə ola bilər? Təsəvvür edin, Koçaryan bizim Azərbaycanla sülh tərəfdarı olduğumuzu, Zəngəzur dəhlizinin tərəfdarı olduğumuzu bəyan edibmi? O zaman Ermənistanda nə olacaq?
Düşünürəm ki, buna görə də qarşıdakı seçkilərdən sonra Paşinyan baş nazir olaraq qaldıqda və Koçaryan parlamentin sədri vəzifəsini tutanda koalisiya hökuməti qurula bilər. Bəlkə onda bu cəmiyyət sakitləşəcək. Tərəflərdən birinin qələbəsinin elan edilməsi yeni bir siyasi böhran dalğasına səbəb olacaq, buna görə də kompromislər olmalıdır.
Təxminən 30 ildir ki, erməni cəmiyyətinə “bunlar bizim torpaqlarımızdır” düşüncəsi qeyd-şərtsiz təlqin edildi, baxmayaraq ki, bu belə deyil. Ermənilərin iki nəsli bu ritorika, bu ideologiya üzərində böyüdü. Və bunun bir gündə, bir ildə dəyişməyəcəyi açıqdır. Belə bir fikrin erməni ictimaiyyətinin şüurundan silinməsi üçün vaxt lazımdır. Erməni cəmiyyətinin əksəriyyəti Ter-Petrosyanın bəyanatını qəbul etdikdə, Paşinyanın dinc açıqlamalarını qəbul etdikdə, bu, gördüyümüz kimi yenə də Ermənistana əl uzadan, “müqavilə bağlamaq istəyirik, sərhəd delimitasiyasına hazırıq” deyən cənab İlham Əliyevin də daxil olduğu işin müsbət nəticəsi olacaqdır. Əslində, Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsinin başlanğıcında belə, Azərbaycan əlini İrəvana uzatdı, lakin sonra İrəvan imtina etdi. Yalnız Ermənistanın bu əli qəbul edəcək qədər ağıllı olacağını hesablamaq qalır.
Paşinyan indi insanlara Ermənistanın sülhə doğru getməsi lazım olduğunu, ölkənin nəqliyyat və iqtisadi əlaqələri açması lazım olduğunu siqnalları verir, çünki əks halda özümüz blokada qalacağıq deyir. Və düşünürəm ki, həqiqətən barışıq mümkündür.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Sovet və alman xalqları arasında münasibət necə idi? Hər iki tərəfin dəli nifrəti var idi. Ancaq sülh arzusu, münasibətləri yaxşılaşdırmaq, yeni bir tarix qurmaq istəyi olduqda hər şey mümkündür. Rusiya və Almaniyanın nümunəsi yaxşı bir nümunədir.
İlham Əliyev ötən gün Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı "Ermənistan tərəfi qaçılmazlıqla bağlı məsələləri onsuz da düzgün təhlil edir" söylədi. Azərbaycanın sadəcə səbr etməsi lazımdır. Heç kimi incitmək istəmirəm, amma indi Azərbaycan və Ermənistan xəstə bir insanla olduğu kimi ünsiyyət qurmalıdırlar – belə hallarda diqqətlə yanaşır, təhrik etmir, bəzən hətta müsbət sözlər söyləyirlər. Ümid edirəm ki, Ermənistanın həyat və ritorikanın məntiqini dəyişdirməsi üçün keçən 30 ildən daha az vaxt lazımdır. Erməni cəmiyyəti üçün qisas almaq cəhdinin daha bir məğlubiyyətə səbəb olacağını başa düşmək vacibdir.
Qeyd etmək vacibdir ki, Rusiya Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası məsələsində öz vasitəçiliyini təklif etdi və qəbul edildi. Hər iki tərəfdə hörmətli bir vasitəçi olmasaydı, burada da heç bir şey irəliləməzdi. Keçən payızda Rusiyanın vəziyyəti necə həll etdiyini, hər iki tərəfi barışığa gətirdiyi nümunəsində, onun vasitəçi kimi təsirli işini gördük".
Tərcümə: Elçin Bayramlı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə "Ermənistan-Azərbaycan, ərazilərin işğaldan azad olunması haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, Azərbaycanın ədalətli mövqeyinin müdafiə edilməsi" istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.