Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, Azərbaycan ərazilərinin 20 faizinin Ermənistan tərəfindən işğalı səbəbindən, son üç onillikdə ölkənin Azərbaycan və Türkiyə ilə diplomatik münasibətlərinin normallaşması qeyri -mümkün olmuşdur. Lakin 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra vəziyyət köklü şəkildə dəyişdi, bunun nəticəsi erməni millətçilərini şərqi Türkiyə və qərbi Azərbaycanı özündə birləşdirən "böyük Ermənistan" xəyallarından əl çəkməyə məcbur etdi.
Britaniyalı politoloq Taras Kuzio “Eurasia Review” üçün yazdığı məqalədə bildirir ki, Azərbaycan Qarabağı və ona bitişik yeddi rayonu azad etdikdən sonra Ermənistanın Azərbaycanla sülh müqaviləsi bağlamaq imkanı əldə etdi. Bunun səbəbi erməni millətçilərinin "böyük Ermənistan" fantaziyalarından imtina etməsi, Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyinin tanınması və Qarabağın "öz müqəddəratını təyin etmək" hüququ tələblərinə son qoyulması ola bilər.
Gəlin etiraf edək ki, 1990 -cı illərin əvvəllərində “müstəqillik qazanan” Ermənistanı daha çox Rusiya və İran idarə edirdi. Qeyd edək ki, elə indinin özündə də Ermənistan Rusiyayönlü xarici siyasət yürüdür və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Avrasiya İqtisadi Birliyi kimi Rusiyanın rəhbərlik etdiyi inteqrasiya layihələrinə qoşulub. Ermənistanın Rusiya ilə sərhədi yoxdur və quru ticarəti Gürcüstandan keçməlidir. İrəvanın "miatsum" (Ermənistan və Qarabağın birləşməsi) şüarı altında "böyük Ermənistan" ideyasını dəstəklədiyini nəzərə alsaq, gürcülərin erməni azlıqları arasında separatçı hisslərə şübhə ilə yanaşmaları təəccüblü deyil. Ermənistanın İranla 44 kilometrlik sərhədi var. Tehranla münasibətləri ilə İrəvan Rusiyadan asılılığını balanslaşdırmağa çalışdı. Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla daha uzun sərhədləri ötən il 44 günlük müharibəyə qədər Ermənistanın Azərbaycan ərazisinin beşdə birini işğal etməsi səbəbindən bağlı qaldı. Bu gün Ermənistanın Azərbaycanla hərtərəfli sülh müqaviləsi imzalaması lazımdır ki, bu da Ermənistana beş strateji fayda gətirəcəkdir.
Birincisi, Ermənistan digər ölkələrdən asılılığını azaldaraq balanslaşdırılmış xarici siyasət yürütməyə başlaya bilər.
İkincisi, İrəvan AB-nin Şərq Tərəfdaşlığı təşəbbüsündə daha fəal iştirak edə bilər. Ermənistan indiyə qədər üzvü olduğu Avrasiya İqtisadi Birliyi ilə AB arasında qalıb. Azərbaycanla münasibətlərin normallaşması, ardınca Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşması Ermənistana AB-nin Dərin və Hərtərəfli Sərbəst Ticarət Sahəsi (DCFTA) vasitəsilə Gömrük İttifaqına inteqrasiya üçün əlavə imkanlar verəcək. Məsələn, nümunə üçün deyək ki, 2014 -cü ildə Assosiasiya Sazişi imzalandıqdan sonra Ukrayna Aİ ilə ticarətini əhəmiyyətli dərəcədə artırıb - Avropa İttifaqı Ukraynanın ixracatının demək olar ki, yarısını təşkil edir. Aİ-nin daha yüksək standartlar, korrupsiyaya qarşı mübarizə, daha az nizamnamə və daha yüksək məhsul keyfiyyəti tələbləri kimi Ermənistan iqtisadiyyatı üçün digər faydalar da az əhəmiyyət kəsb etmir.
Üçüncüsü, Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərinin açılması regional ticarətin həcmini və buna görə də iqtisadi artımı əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq. İrəvan indiyədək xaric olduğu regional inteqrasiya layihələrinə qoşula bilər. Bu cür layihələrdə iştirak etmək Ermənistan iqtisadiyyatına böyük fayda gətirəcək və əhalinin xaricə iş və daha yaxşı həyat axtarışına axını azalacaq. İki milyon erməni Rusiyada yaşayır və işləyir. Ermənistanda cəmi üç milyon (?) insanın yaşadığını nəzərə alsaq, bu çox böyük rəqəmdir. Azərbaycan və Türkiyənin əhalisi 92 milyondur ki, bu da böyük potensial satış bazarıdır. Hər iki ölkə Ermənistana bitişikdir, ona görə də ora ixrac etmək daha uzaq ölkələrlə ticarətlə müqayisədə nəqliyyat xərclərini kəskin şəkildə azaldacaq.
Dördüncüsü, İranla əlaqələrin azalması Ermənistanın beynəlxalq imicini yaxşılaşdıracaq. İrana güvənmək, durğun iqtisadiyyatla birlikdə, Ermənistana Tehranın ABŞ və digər Qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi beynəlxalq sanksiyaları aşmasına kömək etmək istəyi verdi. Ermənistan İrana Bolqarıstan silahlarının tədarük edilməsində vasitəçilik edib ki, sonradan Tehranın İraqdakı İranpərəst terror qruplarına bu silahlarla ABŞ qoşunlarına hücum etmək üçün istifadə edilib. Ermənistan BƏƏ -də İranın ön şirkətinə biokimyəvi avadanlıqlar verib. ABŞ hökuməti, İran hökumətinə və ABŞ -ın "xarici terror qrupu" olaraq təyin etdiyi İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna ) aviasiya və bank xidmətləri göstərdiyinə görə Ermənistana qarşı sanksiyalar tətbiq etdi.
Beşincisi, Ermənistan Cənub Qaz Dəhlizi kimi regional enerji layihələrində iştirak edə biləcək və bununla da İran qazının idxalından asılılığını azaldacaq. İndiyə qədər boru kəmərləri Ermənistanı keçərək Bakı-Supsa, Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum və Trans Anadolu boru kəmərləri ilə Türkiyə və Gürcüstan ərazisindən Avropaya qaz və neft ixrac edir.
Ermənistan, Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstanla yanaşı bu genişlənən enerji qovşaqlarında, boru kəməri layihələrində və ixrac tədarüklərində iştirak etmək üçün böyük potensiala malikdir. Münaqişədən sonrakı dövrdə erməni siyasətçilər və millətçilər keçmiş SSRİ daxili respublika sərhədlərini postsovet beynəlxalq sərhədləri kimi tanıyan bir sülh müqaviləsi bağlamalıdırlar. Bunun üçün işğaldan azad edilmiş ərazilərdən imtina etmək və Qarabağ xalqının öz müqəddəratını təyin etməyi dəstəkləmək tələb olunacaq. İrəvan sülh müqaviləsi bağlamaqdan imtina edə bilər, lakin bu, iqtisadi durğunluğun davam etməsinə və beynəlxalq qınağa səbəb olacaq. Amma Ermənistan Qarabağ münaqişəsi bitdikdən sonra ortaya çıxan reallıqlarla barışa bilər, regional və Avropa inteqrasiyasına qatılaraq iqtisadiyyatını, həyat səviyyəsini və ticarətini yaxşılaşdıra bilər.
Ağasəf Babayev