Ermənistandan böyük təhlükə: Metsamor Atom Elektrik Stansiyası
1976-cı ildə 9,5 ballıq seysmik zonada tikilmiş Metsamor Atom Elektrik Stansiyası köhnəlmiş texnologiya ilə işləyir və Azərbaycan, Türkiyə, Ermənistan və regionu üçün böyük nüvə təhlükəsi yaradır. Ermənistan hakimiyyətinin bu AES-lə bağlı məsuliyyətsiz davranışı və onun fəaliyyəti ilə bağlı yalan məlumatların yayılması dünya ictimaiyyətini çaşdırmaq və regionu növbəti Çernobıl və Fukusima faciələrinə doğru sürükləmək məqsədi daşıyır. Bu risk hər keçən gün artır ki, Ermənistan hakimiyyəti Metsamor Atom Elektrik Stansiyasını istismardan çıxarmaq və beynəlxalq ictimaiyyətin gözlədiyi qayda və prosedurlara əməl etmək əvəzinə, onun istismar müddətini hər dəfə süni şəkildə uzatmağa çalışır.
Dünyanın ən təhlükəli və güvənsiz atom elektrik stansiyası hesab edilən Metsamor Elektrik Stansiyası Soyuq Müharibə dövründə iki blok arasında nüvə enerjisi müharibəsinin məhsuludur. İnşa edildiyi gündən ciddi qəzalar keçirən elektrik stansiyası 1988-ci ildə Spitak zəlzələsindən sonra bağlanmış və heç bir təhlükəsizlik tədbiri görülmədən iqtisadi səbəblərdən 1995-ci ildə yenidən istifadəyə verilmişdir. Ən qədim rus texnologiyası ilə tikilmiş Metsamor təkcə Ağrı dağının qırılma xəttində yerləşmi. O, reaktoru soyutmaq üçün istifadə olunan suyun kifayət qədər olmaması və nüvə yanacağını qorumaq üçün qoruyucu hövzənin olmaması kimi bir çox təhlükəsizlik və texniki avadanlıq olmadan işləyir. Elektrik stansiyasının memarlıq dizaynının səhv olması da digər təhlükəsiz zəifliyi hesab olunur. Bundan əlavə, reaktorun soyudulması üçün istifadə olunan tullantı suları Araz çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə çatır və reaktordan çıxan radioaktiv yanacaq işğal altında olan Yuxarı Qarabağda basdırılırdı ki, bu da Metsamorun yaratdığı ekoloji problemlərdən yalnız bir neçəsidir. Bu gün atom elektrik stansiyalarının standartlarında olmaması lazım olan hər cür xüsusiyyətlərə malik olan Metsamorun mövcudluğu Azərbaycanla yanaşı, Türkiyə, İran və bütün ölkələr üçün ciddi təhlükə yaradır. 40 mindən çox insanın ölümünə, minlərlə insanın əlil olmasına səbəb olan Çernobılla eyni texnologiyaya malik Metsamorun təcili bağlanması üçün xüsusilə bölgə dövlətləri tərəfindən daha çox təbliğata ehtiyac var. Metsamordan cəmi 16 kilometr uzaqlıqda olması səbəbindən baş verə biləcək qəzadan ən çox təsirlənəcək ölkə olan Türkiyənin nə öz ictimaiyyətində, nə də öz daxilində bu təhlükəyə qarşı ciddi bir maarifləndirmə yaradılmadığı görünür.
Öz xalqının və digər regional dövlətlərdə yaşayan xalqların nüvə təhlükəsizliyinə əhəmiyyət verməyən Ermənistan hakimiyyəti yalnız birgə qlobal səylə Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının fəaliyyətini dayandırmağa məcbur edilə bilər. COP28-dən irəli gələn məqsədlərə nail olmağı özünün əsas istiqaməti kimi müəyyən edən Nüvə Enerjisi Sammiti bu baxımdan əlverişli platforma rolunu oynayır. Bu, COP29-a ev sahibliyi edəcək Azərbaycan icmasının gözləntisidir.
Ömrünün başa çatmasına baxmayaraq hələ də fəaliyyət göstərən Metsamor Atom Elektrik Stansiyası ilk növbədə Türkiyə və Azərbaycan, daha sonra isə Rusiya, Gürcüstan, İran və Orta Asiya ölkələri üçün böyük problem yaradır. Buna baxmayaraq, Ermənistan niyə elektrik stansiyasından istifadəni davam etdirir?
Metsamorun yaratdığı risklər bununla məhdudlaşmır. Çernobıl kimi ən qədim rus texnologiyası ilə istehsal edilən və sovet dövründən ən təhlükəli elektrik stansiyası sayılan Metsamor Atom Elektrik Stansiyası, O, həmçinin Ağrı dağının qırılma xəttində yerləşməsi, reaktoru soyutmaq üçün kifayət qədər su istifadə edilməməsi və nüvə yanacağını qorumaq üçün qoruyucu hövzənin olmaması kimi bir çox təhlükəsizlik və texniki avadanlıqdan məhrumdur. Əslində Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının ən böyük problemi bu təhlükənin dünyaya elan edilməsində bəzi çatışmazlıqların olmasıdır. Təsəvvür edək ki, belə bir ölüm elektrik stansiyası Avropanın ortasındadır və Avropa ölkələri üçün ilkin təhlükədir. Sizcə, hansı Avropa ölkəsi bunu qəbul edər?
Təbii ki, belə böyük təhlükə mənbəyi olan elektrik stansiyası Avropada olsaydı, heç olmasa bütün dünya bu məsələdən xəbərdar olardı və müvafiq dövlətə təzyiq göstərərdi. Ancaq Ermənistan və bu elektrik stansiyasının təsirinə məruz qalan ölkələr Türkiyə və Azərbaycan olanda dərhal Qərbin ikili standartları işə düşür. Bu məsələ ilə bağlı Ermənistana qarşı heç bir sanksiya tətbiq etməyən Qərb dövlətləri yalnız zəif səslərlə Ermənistanı tənqid edirlər.
Azərbaycanın və Türkiyənin üzərinə böyük vəzifələr düşür. Metsamor məsələsində iki ölkə arasında əməkdaşlıq çox səmərəli şəkildə aktivləşdirilməlidir. Təkcə dövlət səviyyəsində deyil, Beynəlxalq ictimai və ətraf mühit təşkilatlarının diqqəti Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının yaratdığı və ya səbəb ola biləcəyi təhlükəyə yönəldilməlidir. Bu lobbiçilik fəaliyyəti göstərir ki, təhlükə təkcə Türkiyə və Azərbaycan üçün keçərli deyil, həm də Çernobıl hadisəsində olduğu kimi, elektrik stansiyasında baş verə biləcək istənilən qəza bütün ətraf dövlətlərə təsir edəcək. Əslində bu, elə həyata keçirilməlidir ki, Metsamor bütün Xəzəryanı ölkələr üçün ciddi risk təşkil edən məsələ olaraq qeyd olunsun. Çünki reaktorun soyudulmasında istifadə olunan tullantı suları Araz çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə çatdırılır. Bu müddətdə Metsamorun yaratdığı təhlükələrdən təsirlənə biləcək ölkələrdəki ətraf mühit təşkilatları ilə təmas da təzyiqin daha təsirli olmasına töhfə verə bilər. Metsamorun Çernobılla eyni texnologiyaya sahib olması və Çernobılda baş verən qəzanın təkcə Ukraynaya təsir etməməsi, ətraf ölkələrə geniş ərazidə zərər vurması Metsamorda qəzanın törədə biləcəyi təhlükəni region ölkələrinin anlamasını asanlaşdıracaq.
1986-cı ildə 40 minə yaxın insanın ölümünə və minlərlə insanın yaralanmasına səbəb olan Çernobıl AES-də baş verən qəzanın nəticələri bir çox ölkədə, o cümlədən Türkiyədə hələ də davam edir. Buna görə də hər hansı bir ölkədə baş verən nüvə qəzası təkcə zavodun sahibi olan dövlətə təsir etmir, bu, elektrik stansiyasından heç bir iqtisadi fayda görməyən ətraf ölkələrə də təsir edəcək. Araşdırmalar göstərir ki, atom elektrik stansiyalarının insanlara və ətraf mühitə mənfi təsirləri 5-30 il arasında baş verir. Yenə araşdırmalara görə, Çernobılın Şərqi Qara dənizə təsiri təxminən 20 ildən sonra aydın şəkildə göründü. Bu səbəbdən Metsamorun İğdır, Naxçıvan və ətrafında yerləşən ərazilərə vurduğu ziyan tam aydın olmasa da, son illərdə İğdır və ətraflarında bitki örtüyünün quruması və məhsuldarlığın azalması kimi mənfi hadisələr, əlil heyvanların sərhədə yaxın doğulma nisbətinin artması bölgə xalqını ciddi narahat edir. Eynilə, reaktorun soyudulması üçün istifadə olunan tullantı sularının Araz çayına axıdılması da ictimai narahatlığı artırır.
Çernobılın fəsadlarını nəzərə alsaq, bu təsir prosesinin bir çox uzunmüddətli xəstəliklərə və ekoloji problemlərə səbəb olduğunu söyləmək olar. Xirosima və Naqasakiyə atılan atom bombalarının yaratdığı radiasiyanın təsirlərinin bu günə qədər davam etdiyini və Çernobıl qəzasının Şərqi Qara dəniz bölgəsi əhalisinə təsirlərinin 18 ildən sonra görünməyə başladığını nəzərə alsaq, radioaktiv qəzaların yaratdığı problemləri tam aradan qaldırmağın mümkün olmadığını aydın olur. Bu səbəbdən bu gün Metsamordan gələn radiasiyanın Azərbaycana təsirini dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil.
Hüseyn İmanov
Naxçıvan Dövlət Universiteti, Meliorasiya və Ekologiya mühəndisliyi kafedrasının müəllimi
