İqtisadçı ekspert Aleksandr Razuvayev Qərbin Rusiyaya qarşı iqtisadi sanksiyalarının Moskvanı yeni geosiyasi və geoiqtisadi birliklər yaratmağa necə sövq edəcəyi barədə proqnozlarını “Moskva-Baku” portalına müsahibəsində şərh edib. Müsahibənin tərcüməsini oxucularımıza təqdim edirik.
- Ukrayna ətrafında yaranmış vəziyyətlə bağlı Qərbin ən sərt reaksiyası fonunda Moskva Azərbaycan və Rusiya arasında imzalanmış müttəfiqlik əməkdaşlığı haqqında Bəyannaməyə və bir sıra dövlətlərin, həmçinin İran, Çin və Türkiyənin hadisələrə balanslı reaksiyasına diqqət yetirməyə bilməz. İndi Rusiya üçün ən məntiqli vektorun (yəqin ki, prinsipcə son illərdə olduğu kimi) Şərqə doğru hərəkət olacağını güman etmək olarmı? Həm geosiyasi mənada, həm də konkret iqtisadi addımlarda?
- Müasir Rusiya Federasiyasının sərhədləri Qızıl Ordanın sərhədlərinə çox bənzəyir. Rusiyanın tarixi bir çox cəhətdən rus-türk dünyasının tarixidir. Müasir Rusiya Federasiyası, ilk növbədə, Şərqdir. Lev Qumilyovun yazdığı kimi, şeylərin məntiqi anlayışı var. Baş verən hadisələrə əsasən, Rusiya tamamilə şərq ölkəsinə çevrilir. Türkiyə kimi, İran kimi, Azərbaycan kimi. Çünki Avropa, Qərblə bizim ya qarşıda heç bir münasibətimiz yoxdur, ya da bıçaq nöqtəsindədir.
Şərqə dönüş Rusiya üçün təbiidir. Türk dünyasının bir parçası da Rusiyadadır. Mən tam etiraf edirəm ki, gələcəkdə Türkiyə və Azərbaycan Avrasiya İqtisadi Birliyinə, Rusiya isə Türk Dövlətləri Təşkilatına daxil olacaq, əslində bu, olmalıdır. Fikrimcə, yaxın bir neçə ildə bu ehtimal yüksəkdir. Bu isə çox düzgündür - həm iqtisadiyyat baxımından, həm də təhlükəsizlik baxımından. Avropa İttifaqı onilliklərdir ki, Türkiyənin Aİ-yə üzvlüyündən imtina edir. Ünsiyyət və danışıqlar təcrübəsi göstərir ki, xüsusən də Rusiya və Türkiyə hər zaman razılığa gələ biləcəklər. Və hesab edirəm ki, şərq bloku 2 struktur- Avrasiya İttifaqı və Türk Şurası vasitəsilə formalaşmalıdır. Biz Avrasiya sivilizasiyasıyıq. SSRİ-nin dağılması zamanı Lev Nikolayeviç Qumilyov deyirdi ki, əgər Rusiya fövqəldövlət kimi yenidən doğulacaqsa, onda yalnız Avrasiya dövləti kimi doğulacaq. Bu, rus-türk dünyasıdır. Amma bu, ilk növbədə vahid bazardır və danışıqlar aparmaq imkanıdır.
Avropa İttifaqı avropalıların bir-birini sevdiyi üçün deyil, suveren iqtisadi güc mərkəzi yaratmaq məqsədi ilə birləşdi. Bu gün Rusiya və tərəfdaşları Avropa İttifaqının analoqunu yarada bilərlər. Amma türk dünyası olmadan bu tam işləməyəcək. Belə bir gözəl rus atalar sözü var: “Ağıllı ilə uduzmaq, axmaqla qazanmaqdan yaxşıdır”. Mən həmişə demişəm ki, iqtisadiyyat baxımından Azərbaycan Avrasiya İttifaqında olmalıdır, Ermənistan yox. Bu, iqtisadiyyatın tamam başqa ölçüsüdür, liderin adekvatlığıdır, Azərbaycan həmişə xüsusi statusa malik olub, Rusiya və İranla ticarət aparan tranzit ölkədir. Farsların çox ağıllı olduqları danılmaz olsa da...
Allaha şükürlər olsun ki, Rusiya və Azərbaycan Müttəfiqlərin Qarşılıqlı Fəaliyyəti haqqında Bəyannamə imzaladılar. İndi Azərbaycan Rusiyanın Cənubi Qafqazda əsas müttəfiqidir. Adi ruslar üçün bu, başqa bir çox maraqlı şey deməkdir. İndi xəbəri açırsan- görürsən: Qərb brendləri Rusiyanı tərk edir və bəziləri üçün bu belə dəhşətdir. Bu halda, Azərbaycan ticarət turizmini inkişaf etdirə bilər. Məsələn, həqiqətən kiminsə miak üçün iPhone almağa ehtiyacı varsa, Bakıya gedə bilərsiniz. Bu gün Azərbaycanda hər şey qaydasındadır. Azərbaycan manatı sabit valyutadır. Ruslar da bundan istifadə edə bilərlər.
- Ümumiyyətlə, Ukrayna hadisələrindən əvvəlkindən də artıq formalaşmaqda olan anti-Qərb koalisiyasından nə qədər danışmaq olar?
- Mən Rusiya-Azərbaycan-Türkiyə üçbucağına həqiqətən inanıram. Eyni zamanda, mən hesab edirəm ki, Avrasiya İqtisadi İtifaqının bütün ölkələri, üstəlik Azərbaycan və Türkiyə, mənim adlandırdığım kimi, şərq koalisiyasına mütləq qoşulacaqlar. İran, qeyd etdiyim kimi - farslar - öz fikirlərində olsalar da, kifayət qədər ziddiyyətlidirlər. Əgər işə yararsa, yaxşıdır. Monqolustanla tamamilə razıyam. Mən Serbiyanın, Macarıstanın üzvlüyünü tamamilə qəbul edirəm. Bəlkə hətta Kuba da qoşula bilər. Özbəkistan - özbəklər indi dünyanın bəlkə də ən dinamik iqtisadiyyatına malikdirlər, həmçinin Belarusiya. Belə bir blokun yaradılması 3 ildən 5 ilə qədər olan müddətdə mümkündür. Məncə, mütləq baş verəcək.
Mənim fikrimcə 21-ci əsrin imperiyası 19-20-ci əsrlərdəki imperiyalar deyil. Bu, ilk növbədə əmək, kapital və vahid valyuta üçün vahid bazardır. Əgər birdən Rusiya Bankının ehtiyatları dondurulsa, o zaman şərq koalisiyasının vahid valyutasından danışmaq olar. Əslində, Rusiya özü Qərbin aktivlərini dondurdu. Və burada artıq əvəzə-əvəz prinsipidir.
Əsasən iqtisadiyyatın birləşdirdiyi Şərq bloku məhz XXI əsrin imperiyasıdır. Avropa İttifaqı kimi. Məncə öyrənmək ayıb deyil. Və biz Aİ-nin vahid valyutası ilə necə qurulduğuna diqqət yetirməliyik. Biz vahid iqtisadiyyat və şərq blokumuzu formalaşdırmalıyıq. Millətlərüstü strukturlar olmalıdır.
- Bu gün bütün baş verənlərlə əlaqədar olaraq Cənubi Qafqazda və daha sonra Türkiyə, İran,Rusiyada nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin blokunun açılması məsələsi nə dərəcədə aktuallaşır? Bu gün Ermənistanda yeni, iqtidaryönlü prezident seçilib. Və o, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhün vacibliyinə dair açıqlamaları ilə tanınır, xüsusən də dünən regionda kommunikasiyaların açılmasının vacibliyi ilə bağlı bəyanat verib.
- Əslində, qeyd etmək istərdim ki, Rusiyada, Fransada, ABŞ-da zəngin erməni diasporları var. Əgər onların nümayəndələri, rəhbərləri vətənpərvər olsalar və öz ölkələrinə- Ermənistana sərmayə qoysalar, ondan səmərəli dövlət yarada bilərdilər. İsrail 30 ildə çox təsirli bir ordusu, nüvə silahı olan çox təsirli bir dövlət qurdu. Amma Ermənistan yaratmadı, heç nə qurmadı. Və bu, ilk növbədə xaricdəki erməni diasporu üçün siqnaldır.
Əlbəttə, yaxşı haldır ki, Ermənistanın yeni prezidenti belə fikirlər səsləndirir, amma əməli hərəkətlər vacibdir, qonşularla sülhə yönəlmiş layihələrin həyata keçirilməsinə hazırlığın sübutudur.
Şübhəsiz ki, baş verən hadisələr fonunda Cənubi Qafqazda nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin blokunun açılması, dəhlizlərin yaradılması məsələsi aktuallaşır. Çünki bu, sonda elə Avrasiya məkanına, Şərqə təsir edir. Axı yolların Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə, Rusiya, İranı birləşdirəcəyi güman edilir. Ticarət başlayacaq. Və həyat səviyyəsi yüksələcək. İnvestisiya gələcək. İqtisadiyyat hərbi-siyasi risklərdən uzaqlaşdıqda kifayət qədər sürətlə inkişaf edir. Təbii ki, Rusiya Cənubi Qafqazda bütün ticarət-iqtisadi əlaqələrin qarşısının alınmasında maraqlıdır. Türkiyə Mərkəzi Asiya bazarlarına çıxa biləcək. Rusiya İran və Hindistanla daha fəal ticarət edəcək. Hamısı çox maraqlıdır. Və bu nə qədər tez baş versə, bir o qədər yaxşıdır. Söhbət Şərq blokundan gedirsə, əsas odur ki, azad ticarət, sahibkarlıq azadlığı, Şərqdən gələn malların hərəkəti, əmək bazarı və kapital bazarıdır.
- Qaz problemi də var. Aİ son aylarda Rusiya qazından asılılığı azaltmalı olduğunu bəyan edir. Eyni zamanda, o, Azərbaycan da daxil olmaqla tərəfdaşlarla onların tərəfindən “mavi yanacağın” tədarükünün artırılması ilə bağlı danışıqlar apardığını bəyan edir. Bu, Rusiya-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqə yolunun və ümumi hazırkı geosiyasi vəziyyətin təhlili baxımından necə qarşılanır?
- Avropa bazarı o qədər böyükdür ki, Rusiya və Azərbaycan rəqib deyil. Aydındır ki, indi Avropa Rusiya qazından imtina etməyə çalışacaq. Bu siyasəti həyata keçirsə belə, bu o demək deyil ki, Azərbaycan Rusiyanı sıxışdıracaq. Rusiya ilə Azərbaycan arasında rəqabət yoxdur və olmayacaq. Diqqət edilməli olan başqa bir məqam isə odur ki, Türkmənistan qazının ixracının 93 faizi Çinə gedir. Türkmənistanda birdən-birə rəngli inqilab baş versə və hansısa qərbyönlü hakimiyyət hakimiyyətə gəlsə, türkmən qazını Avropaya buraxmağa cəhd edə bilər, amma indiyə qədər Türkmənistanda indiki hakimiyyət var.
- Bəs Çin? İndi Ukrayna ilə bağlı vəziyyətdə olan Çin Rusiyanın mövqeyini başa düşdüyünü iddia edir, hətta bəzən bunu açıq şəkildə izah etməyə çalışır. Bəs Çin bu şərq birləşməsində hansı yeri tutacaq? Yenə də Çin bu gün ən güclü, aparıcı qütblərdən biridir. Həm Rusiya, həm də Azərbaycanla əməkdaşlıqda maraqlıdır. Bu, ən azı “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin timsalında öz əksini tapıb. Bu, İpək Yolunun canlanmasıdır.
- Rusiya iki bərabər satış bazarının olduğuna inanırdı - Avropa və Çin. Son illərdə Avropa ilə ticarətdə dollardan avroya, Çinlə isə müvafiq olaraq yuana keçdilər. Avropanın ticarət tərəfdaşı kimi rolu aradan qalxdıqda, gələcəkdə Avrasiya İqtisadi İttifaqnın bütün ölkələri üçün Çinin rolu artacaq. Biz görürük ki, İran burada artıq mövcuddur, İranla Aİİ arasında azad ticarət zonası haqqında saziş var. Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında status almaq niyyətindədir. Yəni çoxlu bağlar da var.
Yeri gəlmişkən, Rusiya ilə Çin arasında rəqabət problemi çox vaxt strateji olur. Rusiya ilə Çin arasında münasibətlər yaxşıdır və Çinin genişlənməsi haqqında söhbətlər mifdir. Qərbdən fərqli olaraq Rusiya və Çin heç kimə necə yaşamağı öyrətmir. Rusiya ilə Çin arasında xarici iqtisadi əlaqələr isə heç bir şəkildə siyasiləşdirilməyib. Üstəlik, bizi (İranla olduğu kimi) Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyalar birləşdirir. Çin də bizim kimi Qərbə müxalifdir və buna uyğun olaraq, özünə müttəfiq axtarır. Üstəlik, Rusiya yüksək hərbi texnologiya ölkəsidir və həm Çinə, həm də Türkiyəyə silah-texnika satır. Hökumət isə, o cümlədən Çin də nəzərə alır ki, Rusiyadan müasir silahlar almaq mümkündür və lazımdır. Çin Rusiya üçün kifayət qədər rahat tərəfdaşdır. Digər tərəffdən, bəli, ticarət olunur. 10 il qazın qiymətində alver etdi, amma sonda “Sibirin gücü”nə də razı oldu. Bu, Şərqdir, biz onunla eyni yoldayıq.
Tərcümə - Elçin Bayramlı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Azərbaycan Respublikasının dünya birliyinə inteqrasiyası, region ölkələri və digər dövlətlərlə, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.